دربارهٔ واژه مهاباد تاکنون تعبیرات و معناهای گوناگونی گفته شده‌است. مهاباد را مادآباد نیز گفته‌اند که این تعبیر هیچ گونه دلیل قابل قبولی همراه ندارد. این شهر را مه‌آباد نیز گفته‌اند که اگر به معنای جایی باشد که همیشه مه آلود است این تعبیر نیز با واقعیت وفق نمی‌کند. در فرهنگ فارسی برهان قاطع دربارهٔ واژهٔ مهاباد چنین نوشته شده‌است که نام اولین پیغمبری است که به عجم مبعوث شد و کتابی آورد که آن را «دساتیر» خوانند. بعضی نیز براین اعتقاد هستند که مهاباد به معنای جایی است که بزرگان آن جا را آباد کرده‌اند. این منطقهٔ قدیمی در زمان‌های پیشین مرکز نواحی کردنشین بوده و بطلیموس آن را داروشاه و راولیستون به نام داریاس نامیده‌است. امروز در ۳ فرسخی شهر فعلی، روستایی به نام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر داریاس در همین نقطه واقع بوده‌است. در عصر هخامنشی منطقه، بخشی از امپراتوری عظیم هخامنشی بود و بعد از آن در زمان اسکندربخشی از آتوپاتن ماد بود که ژنرال هخامنشی آتروپات و سپس جانشینانش بر آن جا حکومت کردند. در دوره صفویه ایالات غرب ایران میدان مبارزه و برخوردهای دو امپراتوری صفویه وعثمانی بود و حکام محلی در ولایات باختر به مقتضای توانایی یکی از دو امپراتوری هر بار تابع یکی از آنها می‌شد. این شهر در گذشته بر اثر زلزله‌ای نابود و دوباره ساخته شد. پیرامون این شهر آثار تاریخی متعددی وجود دارد.
جغرافیا:
شهرستان مهاباد با مساحت 2592 کیلومتر مربع و 236،849 نفر جمعیت (بر اساس سرشماری سال ۱۳۹5) در موقعیت طول جغرافیایی ۴۵ درجه و ۴۳ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۴۶ دقیقه شمالی ازاستوا قرار گرفته و با دو بخش، مرکزی و خلیفان دارای ۲۲۴ روستا دارای سکنه می‌باشد. مهاباد دارای آب و هوای کوهستانی با زمستانهای سرد و تابستانهای نسبتاً معتدل و چهار فصل بسیار جذاب است، رودخانه مهاباد از داخل شهر عبور می‌کند.
آثار تاریخی:
مسجد سرخ : زیباترین و جالبترین اثر تاریخی بجای مانده از دوران صفوی در منطقه غرب و شمال غرب ایران مسجد جامع مهاباد یا مدرسه شاه سلیمان می‌باشد که اکنون در قلب شهر قرار گرفته است و خطبه های نماز جمعه شهر در آن برگزار می شود ، این مسجد که اساساً به عنوان مکان تعلیم علوم دینی آن زمان در شهر مهاباد که قدیمی ترین و متمرکزترین شهر منطقه بوده بوجود آمده است در زمان شاه سلیمان صفوی و فرمانروایی تنها سلطان و حکمران نیکوکار منطقه کردستان یعنی بداق سلطان ساخته شده است . ( بداق سلطان از نوادگان صارم بیگ و فرزند شیرخان می باشد ) که زمان ساخت این مسجد زیبا به سال 1809 هجری قمری بر می گردد که مساحت کلی این مسجد با حجره های رو به حیاط و یک سردر ورودی و یک حوضخانه در ضلع جنوبی 1259 متر مربع است . شبستان زیبای آن که مقدمه ای بر شبستان مسجد وکیل شیراز است دارای ده ستون سنگی نخودی رنگ است که ارتفاع هر یک از آنها 60/2 سانتی متر است و بصورت یک پارچه و دو پارچه قرار دارد و سقف سرستونها مربع و طول هر ضلع هفتاد سانتی متر است و غیر از پایه های مسجد و این ستونها و کف حجره های بیرونی که از نوع سنگهای ذکر شده ( نخودی رنگ ) پی ریزی شده اند و بقیه بنا کلاً از آجر قرمز چهارگوش و ملات و گچ وش و غیره است .پشت بام اصلی مسجد را هیجده گنبد آجری نیم کره ای پوشانده که سابقاً با ناودان های سنگی آبریز آن میسر شده بود . محراب آن در بخش شمالی قرار دارد و طبقه دوم آن که بخشی جزئی را شامل می شود ویژه نماز گزاران زن است که با بخش اصلی تفاوت کلی دارد . صحن حیاط مشتمل بر حجره های متعدد است که قرینه ورودی آن را حوضخانه ای زیبا تشکیل می داد.
مقبره شمس برهان :
مرقد شیخ شمس الدین برهانی در روستای خانقاه و در منطقه سردسیر قرار دارد که اصولاً نواحی کردستان به لحاظ کوههای مرتفع دارای آب و هوایی معتدل در تابستان و بسیار سرد در زمستان است . این مرقد در 35 کیلومتری جاده مهاباد به بوکان در سمت راست جاده مذکور در یک راه فرعی بطول تقریبی 7 کیلومتر قرار دارد . بنا به اظهار روحانی روستا که متولی مرقد و نوه شمس برهان است و نیز شیوه های معمول در صفه سازی و ساختمان سازی و بکارگیری تزئینات دو طرف ایوان قدمت بنا بیشتر از 100 سال به نظر می رسد ، ولی تعیین قدمت و تاریخچه دقیق آن در اثر مطالعات بیشتر ، میسر می باشد . ساختمان بنا بصورت چهارگوش بوده و مصالح بکار رفته در آن عبارتند از سنگ های آهکی تراشیده شده و تیرهای قطور چوبی که دارای سقفی مسطح است . تهویه درونی و نور داخل مقبره بواسطه پنجره هایی که در شمال و جنوب آن تعبیه شده انجام می‌پذیرد ، لبه بام از چهارضلع با چوب بصورت کنسول ساخته شده و در داخل ایوان دو طاقچه بصورت گچبری مشاهده می شود ، جبهه درونی با اندود گچ ساده و جبهه خارجی بوسیله سنگهای تراشدار تزئین داده شده است . این مکان مذهبی محل اجتماع مریدان و سالکان طریقت نقش بندی است .
مقبره بداق سلطان :
سنگ نبشته برده روخاو :
خره هنجیران :
حمام میرزا رسول :
حمام لج مهاباد :
حوضخانه شاه درویش :
حوضخانه رستم بیگ :
دخمه فخریگاه :